Let's fool around, dude!: Bresckaja Krepasć u Vialikaj Ajčynnaj vajnie

Bresckaja krepasć. Hety vieličny kompleks na zachodnich rubiažach Biełarusi razam z terytoryjaj staražytnaha Biarescia ŭniesieny ŭ dziaržaŭny spis historyka-kulturnaj spadčyny Biełarusi i znachodzicca pad achovaj dziaržavy. U 2011 hodzie Bresckaja krepasć adznačaje try jubilejnyja daty:

1 červienia – 175 hadoŭ z času zakładki pieršaha kamienia Bresckaj krepasci (1836), kompleksu abarončych zbudavanniaŭ XIX- pačatku XX stahoddziaŭ;

22 červienia – 70 hadoŭ z pačatku abarony (1941) Bresckaj krepasci ŭ Vialikuju Ajčynnuju vajnu;

25 vierasnia – 40 hadoŭ (1971) z dnia adkryccia miemaryjalnaha kompleksu Bresckaja krepasć-hieroj.

BRESCKAJA KREPASĆ. DALOKAJE MINUŁAJE

Viaki, što spłyli, byccam kačary, cuham,

Nazovy mianiali, jak słova na žest,-

Ad Bresta-Litoŭska da Bresta-nad-Buham,

A sionnia – to mužny i vieličny Brest.

Zachopniki lezli siudy apantana,

I ledź adbivali napad vajary.

Tamu voś i krepasć była zbudavana

Na miescy, dzie vysiŭsia horad stary.

Viktar Hardziej “Adkul Biarescie”

Na miescy sučasnaj Bresckaj krepasci nadbužskimi słavianami ŭ dalokaj staražytnasci było zasnavana pasialennie Biarescie. Upieršyniu ab im upaminajecca ŭ 1019 hodzie ŭ “Apoviesci minułych hadoŭ”. Na praciahu mnohich stahoddziaŭ historyi horad nie raz stanaviŭsia pradmietam razładu pamiž kijeŭskimi, turaŭskimi, halickimi, vałynskimi, litoŭskimi kniaziami i polskimi karalami. Usio heta patrabavała abarony. Užo tady była pabudavana draŭlanaja krepasć z viežaj, a vakoł jaje nasypany ziamielnyja vały. Ziemli Biarescia šmat razoŭ pierachodzili z ruk u ruki, uvachodzili ŭ skład roznych dziaržaŭ. Mianialisia i nazvy horada: Biarescie, Brest-Litoŭsk, Brest-nad-Buham, Brest.

Pasla treciaha padzieła Rečy Paspalitaj ŭ 1795 hodzie Brest-Litoŭsk uvajšoŭ u skład Rasijskaj impieryi. Paŭstała nieabchodnasć umacavannia novych rubiažoŭ Rasii. Miesca dla budaŭnictva Bresckaj krepasci (na toj čas Brest-Litoŭskaj) prapanavaŭ u 1797 hodzie vajenny inžynier Devałan. Kančatkovy prajekt (aŭtary – hienierały M. Malecki, K. Opierman i pałkoŭnik A. Fieldman) byŭ zacvierdžany Mikałajem I u 1830 hodzie. 1 červienia 1836 hoda adbyłasia zakładka pieršaha kamienia. U fundamient kazarmy byli zamuravany bronzavaja doška z pamiatnym nadpisam i škatułkaj z manietami. 26 krasavika 1842 hoda mahutny kompleks pačaŭ dziejničać. Razmiaščałasia krepasć na miescy staražytnaha Biarescia (pazniej Brest-Litoŭska) i na pačatku svajho isnavannia ličyłasia adnym z samych daskanałych umacavanniaŭ Rasijskaj impieryi. Byli pakinuty niekatoryja pabudovy, što znachodzilisia ŭ starym horadzie. U budynku klaštara jezuitaŭ razmiaščałasia kancylaryja vajennaha kamiendanta krepasci. Budynak klaštara bazylan (pazniej viadomy jak Bieły pałac, u jakim u 1918 hodzie padpisany Brescki mir) byŭ pierabudavany pad aficerskaje kazino. U byłym klaštary biernardzincaŭ razmiaščaŭsia Brescki Alaksandraŭski kadecki korpus (1841-1860), a zatym vajskovy špital. Bresckaja krepasć razmiaščałasia na čatyroch astravach, utvoranych rukavami rek Muchaviec i Zachodni Buh, sistemaj kanałaŭ. Składałasia z Centralnaha ŭmacavannia (Cytadeli) i troch pieradmastavych umacavanniaŭ - Ciarespalskaha, Vałynskaha, Kobrynskaha, jakija prykryvalisia ziemlanymi vałami z kamiennymi kaziematami ŭnutry. Terytoryja Cytadeli aharodžvałasia dvuchpaviarchovaj piacivuholnaj abarončaj kazarmaj (daŭžynia 1,8 km) z čatyrma bramami – Ciarespalskaj, Chołmskaj, Biełastockaj i Bresckaj, jakija praz masty złučali centralny vostraŭ z astatnimi ŭmacavanniami. U 500 kaziematach kazarmy mahło razmiascicca bolš za 12 tys. sałdat. Vonkavyja scieny (dvuchmietrovaj taŭščyni) mieli bajnicy i ambrazury dla stralby z ružžaŭ i harmat. Architekturnym centram Cytadeli była harnizonnaja Mikałajeŭskaja carkva (1856-1879, architektar D. Hrym), pabudavanaja na samym vysokim miescy. Kobrynskaje ŭmacavannie składałasia z čatyroch bastyjonnych fortaŭ i troch ravielinaŭ. Ciarespalskaje ŭmacavannie mieła čatyry ziemlanyja luniety, zviazanyja rovam. Ciarespalskaj bramaj i kanatnym mostam (samym vialikim na toj čas u Rasii) cieraz Zachodni Buh jano złučałasia z Cytadełlu. Vałynskaje ŭmacavannie składałasia z dvuch bastyjonnych fortaŭ z dvuma ravielinami. Z Cytadełlu było złučana Chołmskaj bramaj i padjomnym mostam cieraz Muchaviec. Chołmskaja brama mieła čatyry viežy z zubcamи. Nad ujaznym prajomam Ciarespalskaj bramy razmiaščalisia čatyry jarusy vuzkich akon-bajnic, nad jakimi pazniej była pabudavana piacijarusnaja vieža z dazornaj placoŭkaj. Pa vonkavaj linii krepasci prachodziŭ ziemlany vał vyšynioj da 10 mietraŭ z cahlanymi kaziematami, za im prakapany kanały z pierakinutymi cieraz ich mastami. Pieradmastavyja ŭmacavanni złučalisia z prylehłaj da krepasci terytoryjaj praz Paŭnočnuju, Paŭnočna-Zachodniuju, Uschodniuju, Paŭdniovuju bramy i Varšaŭski prajezd.

U 1864 hodzie pačałasia rekanstrukcyja Bresckaj krepasci: patoŭščany hałoŭny vał, uzviedzieny dva redziuity na Kobrynskim umacavanni, pabudavany dva parachavyja sklapy na 5 tys. pudoŭ kožny, pravodzilisia i inšyja raboty. U 1878 hodzie zacvierdžany płan budaŭnictva pieradavych umacavanniaŭ. Da 1888 hoda stvorana dzieviać fartoŭ. Heta byli ziemlanyja ŭmacavanni z artyleryjaj, razmieščanaj na vałach, i nievialikimi kaziematami. U 1912 hodzie zacvierdžany hienieralny płan pašyrennia krepasci na 1912-1921 hady. Linija krapasnoj abarony składałasia z Cytadeli i troch umacavanniaŭ – Kobrynskaha, Ciarespalskaha i Vałynskaha. Na terytoryi krepasci razmiaščalisia 14 fartoŭ, 5 abarončych kazarmaŭ, 21 aporny punkt z kalcavoj linijaj abarony ŭ 45 kiłamietraŭ. Krepasć nieadnarazova ŭdaskanalvałasia. Aŭtarami płanaŭ madernizacyi ŭ roznyja časy zjaŭlalisia rasijskija vajennyja inžyniery: hienierał E. Tatlebien, štabs-kapitan I. Bialinski, pałkoŭnik H. Łahorya, inžynier-kapitan D. Karbyšaŭ, jaki ŭ dalejšym staŭ hienierałam, Hierojem Savieckaha Sajuza (pasmiarotna).

Bresckaja krepasć zastavałasia bujnym vuzłom kamunikacyj, važniejšym farpostam, jaki prykryvaŭ adzin z hałoŭnych stratagičnych napramkaŭ na Minsk i Maskvu. Miž tym Cytadel nie rychtavałasia da vajennych dziejanniaŭ, užo ŭ pačatku XX stahoddzia jana straciła značennie abarončaha zbudavannia i vykarystoŭvałasia tolki dla razmiaščennia vojsk. I tym nie mienš 22 červienia 1941 hoda čyrvonaarmiejskija kazarmy i składskija pamiaškanni pieratvarylisia ŭ mahutny punkt supraciŭlennia.

NIASKORANAJA CYTADEL

Napiaredadni Vialikaj Ajčynnaj vajny ŭ krepasci dysłacyravalisia časci 6-j i 42-j strałkovych dyvizij 4-j armii, padrazdzialenni 17-ha Bresckaha pahranatrada, 33-ha asobnaha inžyniernaha pałka, častka 132-ha bataljona vojsk NKUS, štaby časciej (usiaho 7-8 tys. voinaŭ). Na svitanni 22 červienia 1941 hoda Brescki harnizon pryniaŭ pieršyja ŭdary vierałomnaha napadu niamieckaj armii. Krepasć šturmavali dzvie piachotnyja i dzvie tankavyja dyvizii voraha pry padtrymcy avijacyi i časciej uzmacniennia z liku tych, što ŭdzielničali ŭ zachopie horada Bresta. Praciŭnik mieŭ amal u dziesiać razoŭ bolšyja siły, jon staviŭ za metu avałodać krepasciu da dvanaccaci hadzin pieršaha dnia vajny i prymusić saviecki harnizon da kapitulacyi, ale płanam pa jaje chutkim zachopie nie sudžana było zbycca. Savieckija voiny ŭstupili ŭ niaroŭny šmatdzionny boj z voraham, nie majučy praduktaŭ charčavannia, vady, miedykamientaŭ, - składy byli zniščany ŭ pačatku boju. Pry niastačy bojeprypasaŭ harnizon zmahaŭsia, adbivajučy pa šesć-vosiem atak na dzień. Razam z baćkami byli žančyny i dzieci z siemjaŭ vajennasłužačych. Jany dapamahali paranienym, padnosili patrony, udzielničali ŭ bajach. Abstaviny pieraškodzili ažycciavić ahulnaje kiraŭnictva abaronaj, tamu jana raspałasia na šerah izalavanych ačahoŭ supraciŭlennia. Abaroncaŭ uznačalili kamandziry i palitrabotniki, u asobnych vypadkach – radavyja bajcy. Nikoli nie zabuducca imiony A.M. Kižavatava, P.M. Haŭryłava, I.M. Zubačova, Ja.M. Famina, U.V. Šabłoŭskaha i mnohich inšych hierojaŭ Bresckaj krepasci. Sproba praryva z akružennia, jakaja była arhanizavana ŭ noč na 26 červienia, skončyłasia niaŭdačaj. Praz Ciarespalskaje ŭmacavannie vorah prarvaŭsia ŭ Cytadel i pačaŭ nastupać u napramku Chołmskich i Bresckich varot. Bai ŭ krepasci pryniali zaciažny charaktar. Tolki za pieršyja dzieviać dzion abaroncy vyvieli sa stroju kala 1,5 tys. sałdat i aficeraŭ praciŭnika. Da kanca červienia vorah zachapiŭ bolšuju častku terytoryi krepasci. 29 i 30 červienia hitleraŭcy viali biespierapynny šturm krepasci, vykarystoŭvajučy ciažkuju artyleryju, ahniamioty i avijacyju. Canoju vialikich strat im udałosia avałodać bolšaj častkaj umacavanniaŭ, ale abaroncy Bresckaj krepasci trymalisia, čakali dapamohi. U efir lacieli słovy: “ Ja - krepasć, ja – krepasć. Viadu boj…” Pamiž hetym sihnałam SOS i nadpisam na scianie: “Ja pamiraju, ale nie zdajusia! Byvaj, Radzima. 20/VII-41 h.” – doŭhi miesiac žorstkaj vajny.

Abarona Bresckaj krepasci ŭvajšła ŭ historyju Vialikaj Ajčynnaj vajny jak prykład niepachisnaj stojkasci i mužnasci abaroncaŭ Radzimy. Pazniej piśmiennik, frantavy žurnalist Siarhiej Smirnoŭ maštabna i ŭsiebakova pakazaŭ u svaich knihach ich nieŭmiručy podzvih, nazvaŭ hierojaŭ. Heta voiny bolš jak 30 nacyjanalnasciej SSSR, jakija da kanca vykanali svoj abaviazak pierad Radzimaj. Udzielniki abarony ŭznaharodžany ordenami i miedalami. P.M. Haŭryłavu i A.M. Kižavatavu (pasmiarotna) prysvojena zvannie Hieroja Savieckaha Sajuza. U vierasni 1965 hoda ŭ Bresckaj krepasci byŭ upieršyniu zapaleny Viečny ahoń (dastaŭleny z Leninhrada, sa znakamitaha Marsava pola). Za mužnasć i hieraizm voinaŭ harnizona 8 maja 1965 hoda Bresckaj krepasci prysvojena hanarovaje zvannie “Krepasć-hieroj”. Na jaje terytoryi ŭ 1956 hodzie stvorany Muziej abarony Bresckaj krepasci. Udziačnyja naščadki zbudavali na miescy minułych bajoŭ vieličny miemaryjał.

MIEMARYJAŁ HONARU I SMUTKU

Niazhojnym balučym šramam

Zastałasia na sercy vajna.

Krepasć Bresckaja – pieršaja drama,

Šmat čaho mnie havoryć jana.

Vasil Žukovič “Havoryć krepasć”

Miemaryjalny kompleks Bresckaja krepasć-hieroj stvorany ŭ 1969-1971 hadach na terytoryi Bresckaj krepasci na ŭviekaviečvannie podzvihu abaroncaŭ Bresckaj krepasci ŭ červieni 1941 hoda. Adkryty 25 vierasnia 1971 hoda. Skulpturna-architekturny ansambl abjadnoŭvaje ŭcalełyja zbudavanni, zakansiervavanyja ruiny, krapasnyja vały i tvory sučasnaha manumientalnaha mastactva. Aŭtarski kalektyŭ: skulptary A. Kibalnikaŭ (hałoŭny mastacki kiraŭnik), A. Biembiel, U. Babyl, architektary U. Karol, V. Vołčak, V. Zankovič, Ju. Kazakoŭ, A. Stachovič, H. Sysojeŭ. Kompleks miemaryjała razmieščany va ŭschodniaj častcy Cytadeli. Hałoŭny ŭvachod ujaŭlaje saboj prajom u vyhladzie piacikancovaj zorki, prarezanaj u žalezabietonnym masivie, jaki abapirajecca na vał i scieny kaziemataŭ. Na vonkavym baku padmurka ŭstanoŭlena doška z tekstam Ukaza Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR ad 8 maja 1965 hoda ab prysvajenni Bresckaj krepasci hanarovaha zvannia “Krepasć-hieroj”. Ad hałoŭnaha ŭvachodu aleja viadzie cieraz most da płoščy Cyrymanijałaŭ. Zleva ad mosta skulpturnaja kampazicyja “Smaha” – fihura raspłastanaha na ziamli sałdata, jaki, apirajučysia na aŭtamat, ciahniecca z kaskaj da vady. Da płoščy Cyrymanijałaŭ prymykajuć budynak Muzieja Bresckaj krepasci-hieroja i ruiny Biełaha pałaca. Kampazicyjnym centram kompleksu zjaŭlajecca hałoŭny manumient “Mužnasć” – pahrudnaja skulptura voina-pieramožcy (bieton, vyš. 33,5 m) i štyk-abielisk (ablicavany tytanam, vyš. 100 m). Na advarotnym baku manumienta - reljefnyja kampazicyi, jakija adlustroŭvajuć asobnyja epizody hieraičnaj abarony krepasci. Z manumientam arhanična zviazany terasy-trybuny i trochjarusny niekropal-kałumbaryj, dzie pachavany ŭrny z pracham abaroncaŭ krepasci. Pobač z ruinami budynka inžyniernaha ŭpraŭlennia haryć Viečny ahoń. Pierad im – adlityja z bronzy słovy: “Stajali nasmierć, słava hierojam!”. Niedaloka ad Viečnaha ahniu znachodzicca Miemaryjalnaja placoŭka haradoŭ-hierojaŭ, na jakoj pad hranitnymi plitami ŭstanoŭleny kapsuły z ziamloj, pryviezienaj z haradoŭ-hierojaŭ. “Miemaryjalny kalandar” – pamiatnyja doški ŭ vyhladzie listkoŭ kalandara 1941 hoda, ustanoŭlenyja na miescach kankretnych padziej, - raskazvaje pra asnoŭnyja etapy abarony krepasci. Piešachodnyja darožki i płošča pierad hałoŭnym uvachodam pakryty čyrvonym płastabietonam. Mastacka-dekaratyŭnaje padsviečvannie viečaram i hukavoje afarmlennie (hučannie piesni A. Alaksandrava “Sviaščennaja vajna”, uradavaha paviedamlennia pra vierałomny napad na SSSR vojsk fašysckaj Hiermanii, miełodyi R. Šumana “Letucienni”) nadajuć asablivuju vastryniu ŭsprymanniu kompleksu.

Bresckaja krepasć… Naša słava, naša bol, naša pamiać. Bresckaja krepasć sionnia viadoma va ŭsim sviecie. Hady nie zasłanili jaje hieraičnaha minułaha. U honar jaje hierojaŭ napisany knihi i karciny, stvorany skulptury, pastaŭleny filmy i spiektakli, składzieny paemy i piesni. I kožny, chto naviedvaje lehiendarnuju Cytadel nad Buham, addaje daninu pamiaci i biaskoncaj udziačnasci abaroncam krepasci.

Kapirajty i inšaje: addzieł infarmacyjna-biblijahrafičnaj raboty centralnoj haradskoj biblijateki imia M.Horkaha.

Dadatkovyja materyjały: